Thời gian qua, Mặt trận Tổ quốc Việt Nam làm tốt vai trò đại diện, bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp, chính đáng của Nhân dân; vận động Nhân dân tích cực tham gia các phong trào thi đua yêu nước; tham gia phòng, chống tham nhũng, tiêu cực; xây dựng Đảng, chính quyền và hệ thống chính trị trong sạch, vững mạnh. Đại hội đại biểu toàn quốc Mặt trận Tổ quốc Việt Nam lần thứ X diễn ra tháng 10/2024 tới đây là sự kiện chính trị quan trọng. Mặt trận được kỳ vọng sẽ tạo dấu ấn mới, với việc tiếp tục phát huy vai trò nòng cốt chính trị của Mặt trận Tổ quốc Việt Nam trong xây dựng khối đại đoàn kết toàn dân tộc.
1. Trong điều kiện tiếp tục xây dựng và hoàn thiện Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa của Nhân dân, do Nhân dân, vì Nhân dân dưới sự lãnh đạo của Đảng được Đại hội Đảng toàn quốc lần thứ XIII xác định là nhiệm vụ trọng tâm của đổi mới hệ thống chính trị, được tiến hành đồng bộ với việc thực hiện dân chủ xã hội chủ nghĩa và phát triển kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa thì việc phát huy vai trò của Mặt trận Tổ quốc Việt Nam và các tổ chức chính trị - xã hội làm nòng cốt để Nhân dân là chủ và thực hiện dân chủ; tăng cường giám sát và phản biện xã hội; đại diện bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp chính đáng của Nhân dân; tham gia phòng chống tham nhũng, tiêu cực, xây dựng Đảng và Nhà nước trong sạch, vững mạnh là định hướng cơ bản của nhiệm kỳ Đại hội Mặt trận Tổ quốc Việt Nam năm 2024 - 2029. Để thực hiện định hướng cơ bản đó, theo chúng tôi Mặt trận Tổ quốc Việt Nam các cấp cần phải:
Một là, nắm vững quan điểm của Đảng: “Dân chủ là bản chất của chế độ xã hội chủ nghĩa, vừa là mục tiêu, vừa là động lực của công cuộc xây dựng chủ nghĩa xã hội”1 và thấm nhuần tư tưởng của Chủ tịch Hồ Chí Minh: “Nước ta là nước dân chủ. Bao nhiêu lợi ích đều vì dân. Bao nhiêu quyền hạn đều của dân… Nói tóm lại, quyền hành và lực lượng đều ở nơi dân”2; để tăng cường, đề cao “quyền làm chủ trực tiếp và vai trò tự quản của nhân dân”3; thể chế hóa đầy đủ và thực hiện đúng đắn, hiệu quả cơ chế nhân dân thực hiện quyền lực nhà nước bằng dân chủ trực tiếp, dân chủ đại diện nhất là dân chủ ở cơ sở.
Mặt trận Tổ quốc Việt Nam và các tổ chức chính trị - xã hội thật sự tin tưởng, tôn trọng và làm nòng cốt để Nhân dân làm chủ và thực hiện dân chủ. Đồng thời, kiên trì thực hiện phương châm: “Dân biết, dân bàn, dân làm, dân kiểm tra, dân giám sát, dân thụ hưởng” phát huy sức mạnh đại đoàn kết toàn dân tộc, Mặt trận Tổ quốc Việt Nam cùng với hệ thống chính trị vào cuộc với quyết tâm cao, nỗ lực lớn, hành động quyết liệt, kiên trì, hiệu quả trong việc phát huy tốt hơn các hình thức dân chủ trực tiếp và vai trò tự quản của Nhân dân; có cơ chế bảo đảm thực hiện quyền của Nhân dân tham gia thảo luận và kiến nghị với cơ quan nhà nước về các vấn đề của cơ sở, địa phương và cả nước; công khai, minh bạch trong việc tiếp nhận và xử lý, giải quyết phản hồi ý kiến, kiến nghị, phản ánh, khiếu nại tố cáo của Nhân dân.
Hai là, nhận thức sâu sắc hơn nữa và thực hiện nhất quán nguyên tắc hiến định: “Tất cả quyền lực nhà nước thuộc về nhân dân” (Điều 2 Hiến pháp năm 2013); “bảo đảm quyền lực nhà nước là thống nhất, có sự phân công rành mạch, phối hợp chặt chẽ và tăng cường kiểm soát quyền lực bên trong mỗi cơ quan và giữa các cơ quan nhà nước, giữa trung ương và địa phương, giữa các cấp chính quyền địa phương, giữa các cơ quan trong cùng một cấp chính quyền… kiểm soát quyền lực gắn với siết chặt kỷ luật, kỷ cương trong hoạt động của Nhà nước và cán bộ, công chức, viên chức4; Mặt trận Tổ quốc Việt Nam các cấp, các tổ chức chính trị - xã hội và đoàn thể nhân dân phát huy mạnh mẽ, thực hiện có hiệu lực, hiệu quả hơn nữa chức năng giám sát và phản biện xã hội; xây dựng và hoàn thiện cơ chế để Nhân dân trực tiếp kiểm soát quyền lực nhà nước5; tham gia tích cực vào cuộc đấu tranh phòng, chống tiêu cực, tham nhũng, xây dựng Đảng và Nhà nước trong sạch, vững mạnh.
Ba là, tổ chức và thực hiện hiệu quả hơn chủ trương của Đảng: “Lấy con người là trung tâm, mục tiêu, chủ thể và động lực phát triển đất nước”, Mặt trận Tổ quốc Việt Nam và các tổ chức thành viên không chỉ thực hiện nghiêm chỉnh nguyên tắc Hiến định: “Các quyền con người, quyền công dân về chính trị, dân sự, kinh tế, văn hóa, xã hội được công nhận, tôn trọng, bảo vệ, bảo đảm theo Hiến pháp và pháp luật” (khoản 1 Điều 14 Hiến pháp năm 2013) mà còn là chủ thể đại diện bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp, chính đáng của Nhân dân; tập hợp phát huy sức mạnh đại đoàn kết dân tộc, thực hiện dân chủ, tăng cường đồng thuận xã hội (khoản 1 Điều 9 Hiến pháp 2013); góp phần bảo vệ quyền con người, quyền công dân.
Bốn là, phát huy dân chủ phải đi đôi với tăng cường các nguyên tắc pháp quyền, đề cao đạo đức xã hội chủ nghĩa và trách nhiệm công dân, giữ vững kỷ luật, kỷ cương, xã hội; Mặt trận Tổ quốc Việt Nam và các tổ chức chính trị - xã hội phải tham gia đấu tranh kiên quyết với những biểu hiện dân chủ cực đoan, dân chủ hình thức và mọi hành vi lợi dụng dân chủ để xâm phạm lợi ích của Nhà nước, quyền và lợi ích hợp pháp của tổ chức, cá nhân xâm phạm an ninh quốc gia, trật tự an toàn xã hội.
Năm là, phát huy dân chủ phải gắn liền với việc tuyên truyền, phổ biến pháp luật; xây dựng ý thức và lối sống thượng tôn Hiến pháp, pháp luật trong hệ thống chính trị và toàn xã hội; Mặt trận Tổ quốc Việt Nam và các tổ chức chính trị - xã hội trước hết phải nâng cao ý thức trách nhiệm, năng lực của cán bộ, đảng viên, công chức trong thực thi Hiến pháp và pháp luật, đồng thời phải tuyên truyền, phổ biến, vận động Nhân dân sống và làm việc theo Hiến pháp và pháp luật.
Ảnh minh họa
2. Nắm vững các quan điểm nói trên, Đại hội Mặt trận Tổ quốc Việt Nam lần thứ X hướng tới mục tiêu chung: Tiếp tục xây dựng và hoàn thiện tổ chức và hoạt động của Mặt trận Tổ quốc Việt Nam trở thành thiết chế chính trị - xã hội vững mạnh trong Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa dưới sự lãnh đạo của Đảng; là cơ sở chính trị của chính quyền nhân dân, đại diện bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp, chính đáng của Nhân dân; tập hợp, phát huy sức mạnh đại đoàn kết dân tộc, thực hiện dân chủ, tăng cường đồng thuận xã hội; giám sát, phản biện xã hội; tham gia xây dựng Đảng, Nhà nước, góp phần xây dựng và hoàn thiện Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa của Nhân dân, do Nhân dân, vì Nhân dân.
Thực hiện mục tiêu tổng quát đó, Đại hội Mặt trận Tổ quốc Việt Nam lần thứ X nhiệm kỳ 2024 - 2029 cần phải tiếp tục đổi mới tổ chức và hoạt động của Mặt trận Tổ quốc các cấp nhằm phát huy mạnh mẽ hơn nữa vai trò nòng cốt để Nhân dân là chủ và thực hiện dân chủ, tăng cường giám sát và phản biện xã hội; đại diện bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp, chính đáng của Nhân dân, tích cực tham gia phòng, chống tham nhũng, tiêu cực, xây dựng Đảng và Nhà nước trong sạch, vững mạnh. Theo đó, nhiệm kỳ sắp tới cần tập trung thực hiện các nhiệm vụ cơ bản sau đây:
Một là, tiếp tục đổi mới và nâng cao nhận thức về vị trí, vai trò của Mặt trận Tổ quốc Việt Nam trong hệ thống chính trị do một Đảng lãnh đạo, cầm quyền ở nước ta
Mặt trận Tổ quốc Việt Nam là một bộ phận cấu thành hệ thống chính trị nước ta hiện nay. Sự quy định này là do yêu cầu khách quan của sự nghiệp cách mạng, là xuất phát từ thể chế chính trị nước ta là nước dân chủ, mọi quyền lực thuộc về Nhân dân. Đây là vấn đề lịch sử, vấn đề truyền thống. Vai trò của Mặt trận Tổ quốc không phải do Mặt trận Tổ quốc đặt ra mà do chính Nhân dân, chính lịch sử thừa nhận.
Ngay từ khi dưới sự lãnh đạo của Đảng, Nhân dân ta giành được chính quyền, Mặt trận Tổ quốc Việt Nam đã trở thành bộ phận cấu thành hệ thống chính trị. Tuy vị trí, vai trò, chức năng và phương thức hoạt động của mỗi bộ phận cấu thành hệ thống chính trị có khác nhau, nhưng đều thực hiện nhiệm vụ phát huy quyền làm chủ của Nhân dân, nhằm một mục đích chung là: Phấn đấu xây dựng một nước Việt Nam hòa bình, độc lập, thống nhất, dân chủ và giàu mạnh, có vị trí xứng đáng trên trường quốc tế.
Hiến pháp năm 2013 - Hiến pháp của thời kỳ đẩy mạnh công cuộc đổi mới một cách toàn diện đã khẳng định: “Mặt trận Tổ quốc Việt Nam là cơ sở chính trị của chính quyền nhân dân; đại diện bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp chính đáng của nhân dân, tập hợp, phát huy sức mạnh đại đoàn kết toàn dân tộc, thực hiện dân chủ, tăng cường đồng thuận xã hội; giám sát, phản biện xã hội; tham gia xây dựng Đảng, Nhà nước, hoạt động đối ngoại nhân dân, góp phần xây dựng và bảo vệ Tổ quốc” (khoản 1 Điều 9 Hiến pháp năm 2013).
Theo đó, cần phải tiếp tục tuyên truyền, phổ biến, giáo dục nâng cao nhận thức cho cán bộ, đảng viên và Nhân dân, trong đó có đội ngũ cán bộ Mặt trận về vai trò và vị trí của Mặt trận Tổ quốc trong giai đoạn mới. Quán triệt sâu sắc vị trí và vai trò của Mặt trận Tổ quốc Việt Nam trong hệ thống chính trị nước ta, đặc biệt là trong việc tiếp tục xây dựng và hoàn thiện Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa thực sự của dân, do dân và vì dân dưới sự lãnh đạo của Đảng - nhiệm vụ trọng tâm của đổi mới hệ thống chính trị mà Đảng ta đã đề ra trong Đại hội Đảng toàn quốc lần thứ XIII.
Hai là, phát huy đầy đủ vai trò của Mặt trận Tổ quốc Việt Nam trong việc làm nòng cốt để Nhân dân là chủ và thực hiện dân chủ
Cùng với Nhà nước chủ động đề xuất và tham gia thể chế hóa đầy đủ và thực hiện đúng đắn, hiệu quả cơ chế Nhân dân thực hiện quyền lực nhà nước bằng dân chủ trực tiếp, dân chủ đại diện, nhất là dân chủ ở cơ sở. Nghiên cứu đề xuất với Đảng và Nhà nước hoàn thiện các quy định pháp luật theo hướng phát huy tốt hơn các hình thức dân chủ trực tiếp của Nhân dân; hình thành cơ chế đảm bảo thực hiện quyền của Nhân dân tham gia thảo luận và kiến nghị, phản ánh khiếu nại tố cáo. Trong đó, tập trung xây dựng và hoàn thiện “cơ chế Mặt trận Tổ quốc Việt Nam và các tổ chức chính trị - xã hội thực hiện vai trò nòng cốt trong việc phát huy quyền làm chủ của nhân dân, giám sát phản biện xã hội, tham gia xây dựng Đảng, Nhà nước, kiểm soát quyền lực Nhà nước và phòng, chống tham nhũng, tiêu cực, góp phần tăng cường sức mạnh đại đoàn kết toàn dân tộc trong xây dựng và bảo vệ Tổ quốc”6.
Cùng với Nhà nước tham gia tích cực vào công cuộc xây dựng ý thức và lối sống thượng tôn Hiến pháp, pháp luật; tăng cường công tác nắm bắt thông tin, lắng nghe phản ảnh từ cơ sở, nắm chắc tâm tư, nguyện vọng của người lao động, của các tầng lớp nhân dân; kịp thời làm chỗ dựa vững chắc cho Nhân dân thực hiện các quyền dân chủ trực tiếp, nhất là bảo vệ các quyền và lợi ích hợp pháp, chính đáng khi bị vi phạm.
Ba là, xây dựng và hoàn thiện cơ chế Nhân dân kiểm soát quyền lực nhà nước, trong đó, Mặt trận Tổ quốc và các tổ chức chính trị - xã hội là các chủ thể nòng cốt trong giám sát và kiểm soát quyền lực nhà nước
Theo Hiến pháp năm 2013, cơ chế Nhân dân kiểm soát quyền lực nhà nước do những tổ chức và cá nhân công dân không phải là Nhà nước tiến hành kiểm soát quyền lực nhà nước như Đảng Cộng sản Việt Nam (Điều 4); Mặt trận Tổ quốc Việt Nam, các tổ chức chính trị - xã hội (Điều 9 và Điều 10) và cá nhân công dân thực hiện các quyền dân chủ trực tiếp (Điều 6). Đây là cơ chế kiểm soát quyền lực nhà nước có vai trò đặc biệt quan trọng trong kiểm soát quyền lực ở nước ta. Bởi, chủ thể giám sát và kiểm soát quyền lực nhà nước do đông đảo Nhân dân thông qua các tổ chức chính trị - xã hội, nghề nghiệp của mình, tập hợp trong một Mặt trận dân tộc rộng rãi, thống nhất được Hiến pháp quy định.
Cơ chế kiểm soát quyền lực này được thực hiện ngay từ quá trình soạn thảo chính sách, pháp luật mang tính phòng ngừa (phản biện xã hội) và cả khi chính sách pháp luật đưa vào thực thi trong cuộc sống (giám sát xã hội). Đồng thời, đây còn là cơ chế do cá nhân công dân thực hiện bằng các quyền dân chủ trực tiếp của mình để tiến hành kiểm soát quyền lực nhà nước được Hiến pháp quy định như quyền khiếu nại, tố cáo (Điều 30), quyền tự do ngôn luận, tự do báo chí, tiếp cận thông tin, hội họp, lập hội, biểu tình do pháp luật quy định (Điều 25); quyền tham gia quản lý nhà nước và xã hội (Điều 28)…
Để công dân thực hiện được các quyền này trong kiểm soát quyền lực nhà nước, Mặt trận Tổ quốc Việt Nam các cấp vừa phải đảm đương vai trò thúc đẩy việc xây dựng và hoàn thiện các thể chế dân chủ trực tiếp, vừa là chỗ dựa vững chắc để công dân thực hiện các quyền dân chủ trực tiếp của mình trong việc kiểm soát quyền lực nhà nước. Chính vì thế Nghị quyết Hội nghị lần thứ sáu Ban Chấp hành Trung ương khóa XIII ngày 26/10/2022 đã chỉ rõ: “Hoàn thiện cơ chế để nhân dân trực tiếp kiểm soát quyền lực nhà nước, bảo đảm quyền tiếp cận thông tin, quyền kiến nghị phản ánh, khiếu nại tố cáo và các quyền khác của công dân theo quy định của Hiến pháp và pháp luật. Phát huy hơn nữa vai trò của Mặt trận Tổ quốc Việt Nam, các tổ chức chính trị - xã hội, đoàn thể và các cơ quan báo chí trong giám sát, kiểm soát quyền lực nhà nước”.
Theo đó, Mặt trận Tổ quốc Việt Nam một mặt cùng với Nhà nước tiếp tục “nghiên cứu, rà soát, sửa đổi, bổ sung, xây dựng mới các văn bản quy phạm pháp luật nhằm thể chế hóa kịp thời, đầy đủ quyền và trách nhiệm tham gia giám sát, phản biện xã hội của Mặt trận Tổ quốc Việt Nam và các tổ chức cá nhân có thẩm quyền phối hợp, tạo điều kiện thuận lợi để phát huy vai trò giám sát của nhân dân (giám sát trực tiếp và giám sát thông qua Mặt trận Tổ quốc Việt Nam và các tổ chức chính trị - xã hội)”7.
Mặt khác “Mặt trận Tổ quốc Việt Nam và các tổ chức chính trị - xã hội tiếp tục đổi mới nội dung, phương thức giám sát, phản biện xã hội theo hướng: chủ động từ sớm, từ cơ sở, dân chủ, khách quan, mang tính xây dựng; có trọng tâm, trọng điểm, chú trọng giám sát theo chuyên đề, tập trung vào những chủ trương, chính sách lớn, trọng yếu, ưu tiên những vấn đề liên quan trực tiếp đến quyền, lợi ích hợp pháp, chính đáng của nhân dân, những vấn đề dư luận xã hội quan tâm, bức xúc”8.
Mặt trận Tổ quốc Việt Nam và các tổ chức chính trị - xã hội tiếp tục đổi mới nội dung, phương thức giám sát, phản biện xã hội, phát huy vai trò chủ trì, chủ động của Ủy ban Mặt trận Tổ quốc các cấp; tăng cường phối hợp, hiệp thương thống nhất hành động giữa các tổ chức thành viên trong xây dựng, thực hiện chương trình, kế hoạch giám sát, phản biện xã hội.
Bốn là, tham gia tích cực vào việc tiếp tục xây dựng và hoàn thiện hệ thống pháp luật và cơ chế tổ chức thực hiện pháp luật nghiêm minh, hiệu quả, bảo đảm yêu cầu phát triển đất nước nhanh và bền vững
Với tư cách là tổ chức vừa có quyền đưa sáng kiến lập pháp và trình dự thảo Luật ra trước Quốc hội lại vừa có chức năng phản biện xã hội các dự thảo Luật (kiểm soát trước) và giám sát việc thực thi các văn bản quy phạm pháp luật (kiểm soát sau), Mặt trận Tổ quốc và các tổ chức chính trị - xã hội có vai trò đặc biệt quan trọng trong xây dựng, hoàn thiện pháp luật và tổ chức thực hiện pháp luật. Theo đó, Mặt trận Tổ quốc Việt Nam, các tổ chức chính trị - xã hội và Nhân dân, chuyên gia, nhà khoa học tích cực tham gia xây dựng pháp luật. Hoàn thiện cơ chế phản biện xã hội, giải trình và tiếp thu ý kiến của Nhân dân đối với dự thảo văn bản quy phạm pháp luật9. Đồng thời, tiếp tục đổi mới công tác tuyên truyền, phổ biến, giáo dục pháp luật, xây dựng mạng lưới dịch vụ pháp lý, trợ giúp pháp lý và hỗ trợ pháp lý để người dân và doanh nghiệp dễ tiếp cận pháp luật.
Năm là, xây dựng tổ chức Mặt trận Tổ quốc các cấp vững mạnh làm chỗ dựa vững chắc để cùng với toàn dân tham gia phòng, chống tham nhũng, tiêu cực; xây dựng Đảng và Nhà nước trong sạch, vững mạnh
Đẩy mạnh sắp xếp hoàn thiện mô hình tổ chức bộ máy Mặt trận Tổ quốc các cấp hoạt động hiệu lực, hiệu quả, đồng bộ thông suốt. Nâng cao năng lực của các Ban tham mưu giúp việc của Ban Thường trực các cấp và Đoàn Chủ tịch Ủy ban Trung ương Mặt trận Tổ quốc Việt Nam. Xây dựng Mặt trận Tổ quốc cơ sở xã, phường, thị trấn vững mạnh, làm chỗ dựa chính trị - xã hội tin cậy của người dân là nhân tố quyết định hiệu lực, hiệu quả hoạt động cụ thể của Mặt trận Tổ quốc trong việc tham gia phòng, chống tham nhũng, tiêu cực; xây dựng Đảng và Nhà nước trong sạch, vững mạnh ngay tại cơ sở.
Quan tâm xây dựng và nâng cao chất lượng hoạt động của các Hội đồng tư vấn, Ban tư vấn, Tổ tư vấn của Mặt trận Tổ quốc các cấp trong hoạt động giám sát và phản biện xã hội. Các tổ chức tư vấn của Mặt trận Tổ quốc Việt Nam các cấp là nhân tố góp phần quan trọng trong đấu tranh, phòng, chống tham nhũng, tiêu cực thông qua việc thực hiện chức năng phản biện xã hội (phòng ngừa tiêu cực, tham nhũng ngay từ khâu xây dựng chính sách, pháp luật) và giám sát xã hội (kiểm soát việc thực hiện chính sách, pháp luật của các cơ quan và cá nhân có thẩm quyền trong việc thực thi quyền lực nhà nước). Nhận thức sâu sắc vai trò của các tổ chức tư vấn, Mặt trận Tổ quốc Việt Nam các cấp cần tập trung xây dựng và hoàn thiện tổ chức và tạo điều kiện để các tổ chức tư vấn hoạt động có hiệu lực và hiệu quả. Thu hút đông đảo các nhà khoa học, các chuyên gia, các nhà quản lý đã nghỉ hưu nhưng còn sức khỏe, giàu tâm huyết và nghị lực tiếp tục cống hiến thông qua chỗ dựa chính trị - xã hội vững chắc là Mặt trận Tổ quốc Việt Nam các cấp là một trong những định hướng cơ bản về tổ chức của Mặt trận Tổ quốc trong những năm tiếp theo.
Chú thích:
1. Đảng Cộng sản Việt Nam: Văn kiện Đại hội Đảng lần thứ XII, Nxb. Sự thật, tr. 70.
2. Hồ Chí Minh: Toàn tập, Nxb. Chính trị quốc gia, tập 6, tr. 232.
3. Văn kiện Đại hội XIII của Đảng.
4,5,6,9. Nghị quyết 27 ngày 9/11/2022 của Ban Chấp hành Trung ương, kỳ họp thứ VI, khóa XIII.
7,8. Chỉ thị số 18 - CT/TW ngày 26/10/2022 của Ban Bí thư về phát huy vai trò, nâng cao chất lượng, hiệu quả công tác giám sát, phản biện xã hội.
TRẦN NGỌC ĐƯỜNG - Giáo sư, Tiến sĩ,
Chủ nhiệm Hội đồng tư vấn Dân chủ - Pháp luật,
Ủy ban Trung ương Mặt trận Tổ quốc Việt Nam